در کشورهای توسعه یافته عموما توسعه اقتصادی وابسته به توسعه صنعتی است. همچنین از دلایل اصلی توسعه یافتگی در این کشورها این است که شاکله اصلی اقتصاد و صنعت عموما متکی بر بخش خصوصی است. به همین دلیل با شکل گرفتن بازارآزاد و رقابتی امکان توزیع منابع و ثروت به شکل واقعی و عادلانه فراهم است؛ بنابراین موتور صنعت و اقتصاد در این کشورها با سرعت در حال پیشروی است. از این رو کشورهایی که خواهان حرکت به سمت توسعه یافتگی هستند، تلاش می کنند با باز کردن فضای صنعت و تولید برای فعالین بخش خصوصی از طریق تسهیل و عدم مداخله، جهت‌گیری کشورهای توسعه یافته را سرلوحه کار خود قرار دهند.
اما در کشور ما ایران با توجه به سیطره همه جانبه دولت بر حوزه‌های مختلف از جمله اقتصاد و صنعت، مسیر توسعه اقتصادی ناهموار است. این امر در صنایع مادر همچون فولاد نیز صادق است. از طرف دیگر با تفسیر اصل ۴۴ قانون اساسی توسط مجمع تشخیص مصلحت نظام، این امکان برای بخش خصوصی فراهم شد که در صنایع مادر از جمله فولاد سرمایه‌گذاری کنند. با این حال امروز تولیدکنندگان و فعالین بخش خصوصی در حوزه فولاد با چالش ها و محدودیت های متعددی روبر هستند. در ادامه به بررسی این چالش ها خواهیم پرد اخت.
به طور کلی چالش ها و محدودیت های تولیدکنندگان بخش خصوصی فولاد ایران را می توان در ۸ بخش دسته‌بندی کرد که به شرح زیر است:
۱. چالش های مربوط به تامین مواد اولیه:
- وابستگی به واردات: بخش قابل توجهی از مواد اولیه مورد نیاز صنعت فولاد ایران مانند کک، فروآلیاژها و ماشین‌آلات از خارج کشور تامین می شود. نوسانات قیمت ارز و تحریم ها، تامین این مواد اولیه را با مشکل مواجه کرده و هزینه های تولید را برای تولیدکنندگان بخش خصوصی افزایش می دهد.
- کمبود مواد اولیه با کیفیت: کمبود مواد اولیه با کیفیت داخلی، تولید فولاد با کیفیت بالا را برای تولیدکنندگان خصوصا تولیدکنندگان بخش خصوصی دشوار می کند. به گفته انجمن تولیدکنندگان فولاد، یکی از عواملی که اسباب ترسیم چشم‌انداز تولید ۵۵ میلیون تن فولاد را در سال ۱۴۰۴ فراهم کرد، برخورداری کشور از ذخایر عظیم سنگ آهن بود، اما امروز تولیدکنندگان فولاد دغدغه تامین مواد اولیه تولید را دارند تا جایی که خود به تکاپو افتادند تا معادنی را در اختیار بگیرند و به استخراج سنگ آهن نیز ورود کنند.
۲. چالش های مربوط به قیمت گذاری:
- قیمت گذاری دستوری: تعیین دستوری قیمت محصولات فولادی توسط دولت، حاشیه سود تولیدکنندگان بخش خصوصی را تحت تاثیر قرار داده و انگیزه آنها را برای سرمایه گذاری و افزایش راندمان تولید کاهش می دهد.
- فشار قیمتی از سوی مصرف کنندگان: مصرف کنندگان داخلی فولاد، به خصوص بخش ساختمان، خواهان پایین نگه داشتن قیمت ها هستند. این موضوع در کنار قیمت گذاری دستوری، فشار مضاعفی بر سودآوری تولیدکنندگان بخش خصوصی وارد می کند.
۳. چالش های مربوط به تامین مالی:
- دسترسی سخت به تسهیلات بانکی: نرخ سود بالا و شرایط سخت دریافت تسهیلات بانکی، تامین منابع مالی مورد نیاز برای نوسازی و توسعه خطوط تولید را برای تولیدکنندگان بخش خصوصی دشوار می کند.
- محدودیت دسترسی به بازار سرمایه: بورس اوراق بهادار تهران به عنوان مهمترین منبع تامین مالی بخش خصوصی، با محدودیت هایی در پذیرش شرکت های جدید و افزایش سرمایه روبرو است.
۴. چالش های مربوط به فناوری:
- فناوری های قدیمی: بسیاری از خطوط تولید فولاد ایران به دلیل قدمت بالا، از فناوری های قدیمی استفاده می کنند. این موضوع منجر به افزایش هزینه های تولید و کاهش کیفیت محصولات می شود.
- دسترسی محدود به فناوری های جدید: تحریم ها و محدودیت های بین المللی، دسترسی تولیدکنندگان ایرانی به فناوری های جدید فولادی را دشوار کرده است.
با توجه به اینکه تحریم ها عمدتا شامل بخش دولتی می شود، این دو مورد می‌تواند محل مناسبی برای مانور بخش خصوصی باشد.
۵. چالش های مربوط به رقابت:
- رقابت با تولیدکنندگان دولتی و شبه دولتی: با توجه به اینکه بیش از ۷۰درصد منابع در اختیار تولیدکنندگان دولتی است و بالادست زنجیره تولید فولاد در انحصار این بخش است و تامین مواد اولیه و ارز برای بخش دولتی و شبه دولتی سهل بوده و بخش خصوصی توان رقابت با این بخش را ندارد و طبیعتا امکان بسیار محدودی برای حضور در بالادست زنجیره دارد و بنابراین صرفا در بخش پایین دست زنجیره امکان مانور دارد. از طرف دیگر با توجه به رانت موجود در بازار داخلی برای تولیدکنندگان دولتی و محدودیت‌های ارزی ناشی از سیستم ارز نیمایی، تولیدکنندگان بخش خصوصی توان فعالیت موثر در بازارهای صادراتی را نیز ندارند.
- عدم حضور در بازارهای صادراتی: مشکلات و محدودیت های ارزی، تحریم ها و محدودیت های بین المللی، حضور تولیدکنندگان بخش خصوصی در بازارهای صادراتی را به شدت تحت تاثیر قرار داده است.
- رقابت با فولاد ارزان قیمت وارداتی: فولاد ارزان قیمت کشورهای همسایه مانند ترکیه و کشورهای CIS، رقابت را برای تولیدکنندگان بخش خصوصی در بازار داخلی دشوارتر می کند.
۶. محدودیت های قانونی و مقرراتی:
- دشواری های صدور مجوز و پروانه: فرآیند صدور مجوز و پروانه برای فعالیت های صنعتی، از جمله فولاد، در ایران طولانی و پیچیده است.
- محدودیت های زیست محیطی: قوانین و مقررات سختگیرانه زیست محیطی می تواند هزینه های تولید را برای واحدهای فولادی خصوصی افزایش دهد.
- بخش‌نامه های ضدصادراتی: بخشنامههای ضد صادراتی دولت در قالب وضع عوارض نیز در گسترش صنعت فولاد به عنوان یک مانع بازدارنده عمل می‌کند. بخشنامههای ضدصادراتی به ویژه وضع عوارض صادراتی از اصلی‌ترین چالش‌هایی است که نهادهای دولتی پیش پای تولیدکنندگان فولاد خصوصا تولیدکنندگان بخش خصوصی می‌گذارند. تولیدکنندگان فولادی خصوصی بر این باورند که دولت با اخذ عوارض صادرات می‌خواهد صرفاً شریک سود آنها باشد و زمانی که فولادسازان خواهان پشتیبانی نهادهای دولتی هستند، مانند روزهایی که با کمبود انرژی روبه‌رو می‌شوند و یا به منابع مالی نیاز دارند، حمایتی دریافت نمی‌کنند.
۷. محدودیت‌های انرژی:
مهمترین چالش صنعت فولاد کشور در سال ۱۴۰۲ و البته برای کل صنعت کشور بحث محدودیت‌های انرژی است که می‌تواند برنامه‌های این صنعت برای حضور در بخش بین‌المللی را متوقف کند. تامین انرژی برای تولیدکنندگان فعال در زنجیره فولاد ایران یک چالش است و نبود گاز و برق موردنیاز تولید در فصول اوج مصرف یک بحران به شمار می‌آید. در پی وقوع این بحران که فولادسازان ایرانی دو بار در سال آن را تجربه می‌کنند، فعالیت واحدهای فولادی یا متوقف می‌شود و یا به کمترین میزان کاهش پیدا می‌کند. بر اساس گزارش انجمن فولاد ایران در ماه‌های گرم تیر و مرداد با اوج‌گیری مصرف برق و در ماه‌های سرد دی و بهمن با شدت گرفتن مصرف گاز، بیشتر ذخایر این دو منبع انرژی به تامین نیاز خانوار اختصاص پیدا می‌کند و بسیاری از صنایع از جمله صنعت فولاد از تولید بازمی‌مانند. این اتفاق، امسال نیز تکرار خواهد شد و چه بسا به دلیل عدم سرمایه‌گذاری مورد نیاز به ویژه در صنعت گاز، این چالش جدی‌تر از سال قبل هم باشد. بحران انرژی در حالی گریبانگیر صنعت فولاد کشور شده که ایران پس از آمریکا و روسیه سومین تولیدکننده بزرگ گاز جهان است و این وفور انرژی می‌توانست امتیازی برای فولادسازان ایران محسوب شود و قدرت رقابت آنها را در بازارهای جهانی بالا ببرد، اما حالا تامین نشدن انرژی تبدیل به بحرانی شده که به نظر می‌رسد به این زودی‌ها از بین نرود.
محدودیت‌های انرژی نه تنها خود صنعت فولاد را دچار مشکل می‌کند بلکه حتی زنجیره تأمین مواد اولیه را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد. ضمن اینکه این محدودیت‌ها برای بخش خصوصی بیش از تولیدکنندگان دولتی است.
۸. ظهور قدرت‌های جدید فولادی در منطقه
- روسیه: مهمترین تبعات جنگ روسیه و اوکراین چرخش تمام‌عیار روسیه به سمت شرق به دلیل تحریم‌های غرب است. روسیه برای پر کردن خلأ ناشی از کمبود درآمدهای خود از غرب به سمت شرق حرکت کرد و اقدام به دامپینگ در بازار کرد و به همین دلیل کشورهای دیگر ناچار شدند که تخفیف‌های گسترده‌ای را برای محصولات خود ارائه دهند. به گفته انجمن فولاد ایران این تغییر رویه برای فولادسازان ایرانی به معنای ظهور رقیبی جدید و احتمال تصاحب بازارهایی است که فولاد ایران در اختیار دارد.
- کشورهای منطقه: مقاصد صادراتی ایران تنها از سوی روسیه تهدید نمی‌شود. پاکستان در جنوب شرق ایران در حال توسعه طرح‌های فولادی است. در جنوب هم امارات متحده عربی موفق شده با تامین گاز مورد نیاز، طرح‌های فولادی تعریف کند. عمان و عربستان هم که طرح‌های جدید فولادی در دستور کار دارند. همه اینها به معنای شکل‌گیری جریانی از رشد تولید فولاد در منطقه خاورمیانه است که می‌تواند تهدیدی برای صادرات فولاد ایران در سال‌های پیش رو به شمار آید.
علاوه بر موارد فوق، چالش های دیگری نیز وجود دارد که تولیدکنندگان بخش خصوصی فولاد ایران با آنها مواجه هستند:
- کمبود نیروی انسانی متخصص
- نوسانات نرخ تورم
- عدم ثبات در سیاست های اقتصادی
راهکار
حل این چالش ها و محدودیت ها نیازمند اقداماتی از سوی دولت و بخش خصوصی است.
از جمله اقداماتی که دولت می‌تواند انجام دهد:
- حمایت از تولید داخل خصوصا در بخش خصوصی با اعمال تعرفه های گمرکی بر واردات فولاد
- ارائه تسهیلات و مشوق های مالیاتی و بانکی به تولیدکنندگان بخش خصوصی
- تسهیل فرآیند صدور مجوز و پروانه
- حمایت از تحقیق و توسعه در صنعت فولاد
برای رفع یا به حداقل رساندن چالش‌ها و محدیت‌های تولیدکنندگان بخش خصوصی فولاد، بخش خصوصی می‌تواند با اقداماتی همچون اقدامات زیر به رفع این چالش ها و افزایش رقابت پذیری خود در بازار داخلی و خارجی کمک کند:
- ارتقای راندمان تولید
- سرمایه گذاری در فناوری های جدید
- توسعه بازارهای صادراتی
- ارتقای کیفیت محصولات
یادداشت: شهریار صحاف
